İlimle İman Ufkunu Yakalayanlar

[Ahmet.1]

Hakikat yolcusu, bilimin sırlı ikliminde iman pırıltıları toplamak için bilim adamlarının dünyasına doğru yola koyuldu. Sahte pırıltıların gözleri kamaştırdığı büyük şehirlerin uzaklarında yemyeşil bir vadiye daldı. Büyük, görkemli ağaçların gölgesindeki eski ve sırlı şehre girdi. Bir müddet yürüdü. Şehir terk edilmiş gibiydi, çıt yoktu.

Gerisini kendisinden dinleyelim.
...

Gördüğüm ilk tabelada "Francis Bacon" yazıyordu. Sokağa daldım. Francis Bacon'ı, yol üzerindeki çalışma evinde ziyaret ettim. İçeri girdim, beni görünce tebessüm etti, "Hoş geldin, sen hakikat yolcusu değil misin?" dedi. "Evet, ben hakikat yolcusuyum. Meramımı da biliyorsunuz o zaman." dedim. Başını salladı ve konuşmaya başladı:

"Bak evlât, önümüzde hata yapmamak için çalışmamız gereken iki kitap var; birincisi Allah'ın vahyi olan Kutsal Kitap, ikincisi O'nun (celle celâluhu) gücünü ifade eden yaratılanlar. İlk önce Allah'ın isteklerini ve emirlerini açıklayan Kutsal Kitabı, sonra da O'nun (celle celâluhu) gücünü gösteren varlıkları incelemeliyiz. Sonraki öncekine anahtardır. Bize mantığın ve konuşmanın genel kurallarını öğreterek İlâhî emirlerin gerçek mânâsını bilmemize yardımcı olur, aynı zamanda inancımıza yeni pencereler açar. Bize Yaratıcı'nın büyüklüğünü anlatır. Zîrâ O'nun (celle celâluhu) sonsuz kudreti ve büyüklüğü, fiillerinde ve yarattığı varlıklar üzerinde açıkça görülmektedir."1

Bu arada Galileo ile Kepler kapıda belirdi. Galileo, selâm verdikten sonra: "Haklısın kardeşim, tabiat hiç şüphesiz Allah'ın hiç vazgeçemeyeceğimiz, okunması gereken diğer bir kitabıdır. Allah'ın kitapları ile yarattıkları arasında hiçbir çelişki yoktur. Çünkü her ikisi de Allah'ın (celle celâluhu) eseridir." diyerek ona destek verdi. Kepler de oturduğu sedirde ayaklarını dizine doğru çekerek: "Tabiat kitabına göre biz astronomlar, Yüce Allah'ın din adamları olduğumuzdan, bizim Allah'ın şanını konuşmamız gerekir." dedi. Artık konu tamamen Allah'ın yaratması üzerinde dönüp dolaşmaya başladı. Ben pür-dikkat dinliyordum.

Bir ara Kepler'e; "Neden bilimle uğraşmayı tercih ettiniz?" diye sordum. Bana döndü, tane tane ve üzerine bastıra bastıra "Yaratıcı'nın eserlerindeki lezzeti almak için." dedi ve "Bu evren İlâhî bir yapıdır. Allah en büyüktür, O'nun ilmi sonsuzdur, O'nun sonu yoktur." diye sözlerini bitirdi. Bu arada gözlerinin nemlendiğini fark ettim. Ben hem çok şaşırmış, hem de çok mutlu olmuştum.

İzin isteyip yanlarından ayrıldım. Ben çıkarken onlar, kâinat kitabı hakkında konuşmaya devam ediyorlardı. Biraz yürüdüm, dikdörtgen bir tabela dikkatimi çekti. Sağa doğru ince, yeşil bir yol ayrılıyordu. Tabelaya yaklaştım okumaya çalıştım. Yazının üzerinde sarmaşıklar ve asırların tozu vardı. Bir taşın üzerine çıkarak tozları sildim. Taştan indim ve yazıyı okumaya başladım. "Allah, matematikten elementlerin düzenine kadar her şeyin Yaratıcısıdır." cümlenin altında "Pascal" imzası vardı.

Biraz ilerleyince, karşıma çok güzel bir bahçe çıktı. Bahçenin girişinde "Botanikçi Ray" yazıyordu. Ray bahçede çalışıyordu. Tahta kapıdan geçtim, selâm verdim, selâmımı aldı. "Tabiatı çok seviyorsunuz herhalde?" dedim. Tebessüm ederek; "Özgür bir adam için tabiatın güzelliklerini ve Allah'ın sonsuz ilmini ve yüceliğini düşünmekten daha değerli bir şey olamaz." dedi. Söz çok güzeldi. Bir ân Kur'ân'ın tefekkür âyetleri aklıma geldi. "Kur'ân-ı Kerîm'de Allah göklerden, yerden ve bunların hikmetlerinden bahsediyor." dedim. Dikkat kesildi ve "Eğer insanoğlu yeryüzüne Allah'ın güzelliğini yansıtmak için getirilmişse, o zaman çevresinde yaratılmış olan her şeye dikkat etmelidir. Bak bütün bu işler, Allah'ın eseridir ve hepsi hâlâ ilk yaratıldıkları gibi duruyor." diye gürledi ve ekledi: "Matematikçi, astronom Galileo'nin dediği gibi "Kâinat dediğimiz kitap, yazıldığı dil ve harfler öğrenilmedikçe (asla) anlaşılamaz."

İçimden geçmiş zamanlara esef ettim. Bu insanların imanı karşısında suskun kalan akıllara acıdım.

Oradan ayrıldım. Çok farklı bir dünyada dolaşıyordum. Aklım, kalbim İlâhî esintiler yağmurunda gibiydi. Gözüm "Boyle Sokağı" tabelasına takıldı. Sola döndüm. Burnuma keskin kokular gelmeye başladı. Bir evin önünde durdum. Girişte bir yazı vardı: "Robert Boyle. Modern kimyanın kurucusu... İlk defa elementlerin tanımını yaptı. Suyun genleştiğini keşfetti. Hava basıncını tespit etti. Meşhur sözü: Şanı, tabiatı Yaratan'a verin. İnsanlığa iyilik getirmek için bilgiyi kullanın."

Gerçekten çok güzel özetlemiş. İyilik ve bilgi... Bilginin kendisi zaten iyiliktir. Bilginin ışığında yapılmayan bütün çalışmalar, akamete uğrayacaktır. Biraz daha yürüdüm. Uzaktan Newton ismini görür gibi oldum. Newton'un evini görünce biraz daha heyecanlandım doğrusu. Yer çekimi ile alâkalı çalışmaları yapan adam diye biliyordum onu. Ama "etki-tepki" kanununu bulan, mekanik ve optik kurallarını geliştiren, ışığın renklerini tespit çalışmalarını yapan ve en önemlisi ateizmi, tabiatçılığı reddeden yazıları ile meşhur Newton idi bu. Kapı açıktı, eve girdim. Salonun ortasındaki masanın üstünde açık bir kitap duruyordu. Yaklaştım, kendi el yazısı ile yazılmış yazıları okumaya başladım: "Bizler Allah'a muhtaç, aciz kullar olarak, kendi aklımıza göre Allah'ın büyüklüğünü ve yüceliğini görmeli ve O'na teslim olmalıyız. Allah sonsuz ve mutlaktır; gücü sınırsızdır ve her şeyden haberdar olandır; varlığı sonsuzluğa dayanır; her şeyi yönetir, yapılan ve yapılacak olan her şeyi bilir. O sonsuz ve sınırsızdır; ... Daimidir ve vardır; Varlığı daimidir, her yerde mevcuttur; her zaman ve her yerde var olmasıyla O, bütün zamanı ve aralıklarını yaratır. Allah, her şeyi sayı, ağırlık ve ölçü ile yarattı."2

Çıkarken kapının üstünde asılmış bir levha dikkatimi çekti. Yazı gerçekten hikmet doluydu: "Güneş Sistemi'nin, gezegenlerin ve kuyruklu yıldızların harika sistemleri yalnızca akıllı ve güçlü bir varlığın kudretiyle sürebilir. Bu varlık, yalnızca dünyanın ruhunu değil her şeyi yönetir, O; Allah'tır."
Newton'un bu sözlerinin Kur'ân âyetleri ile birebir örtüştüğünü düşündüm. Belki Newton da Kur'ân'ı okumuştur. Evden çıktım, meraklı bakışlarla yürümeye devam ettim. Karşıdan kır sakallı, saçları iyi taranmış, iyi giyimli biri geliyordu. Selâm verdim. Selâmımı aldıktan sonra, "Bizim dünyada ne arıyorsun?" dedi. "Ben hikmet araştırıcısıyım, bilim dünyasının yaratılış ve ulûhiyete bakışını gözlemliyorum." dedim. Elindeki bastonunu havaya kaldırdı ve "Dinle o hâlde!" dedi. "Bak, genç dostum! İlim tesadüfü reddeder. Ve dünyada ilimsiz bir şey olmaz. Her şey bir sistem ve düzen içinde ilerliyor. Dünya da, içindekiler de, tek bir güç tarafından yaratılmıştır." Ben heyecanla "Genetik çalışmaları?" dedim. Bastonunu indirdi ve "Dostum, genetik bir ilim deryası. İrsiyet (kalıtım-genetik) bize yaratılışı gösteren en büyük işaretlerdendir. Bazı hastalıklara karşı aşı geliştiren dostum Luis Pasteur'un dediği gibi "tabiatı ne kadar incelersen, Yaratıcı'nın eserleri karşısında inancım o kadar artıyor. Kısaca dostum; bilim, insanı doğrudan Allah'a götürüyor." Bu Mendel'den başkası değildi.

Bu insanların ulûhiyet inançlarının kitapların dünyasına yansımamasına üzüldüm. Her şey, Darwin teorisine göre düzenlenmeye çalışılmış. Bu bilim adamlarının çalışmalarından çıkan en büyük netice, hep gizlenmiş.

İlimlerin Allah'ın isimlerini açıklayan bir tefsir, ilim adamlarının da birer müfessir olduklarını düşünüyorum. Sonra da "Allah'tan ancak ilim adamları, âlimler korkar." âyeti geçiyor düşünce ufkumdan. "Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?" âyetini mırıldanıyorum fakında olmadan. Sonra da modern fiziğin kurucusu Max Planck'ın sözlerini hatırlıyorum: "Hangi sahada olursa olsun bilimle ciddi şekilde ilgilenen herkes, bilim mabedinin kapısındaki şu yazıyı okuyacaktır: 'İman et.' İman, bilim adamının vazgeçemeyeceği bir özelliktir."3

Son olarak kendimi Dr. İnamullah'ın yerine koydum ve Sir James Jean'ı ziyarete gittim. Hava yağmurlu. Sir Jean yağmura rağmen, şemsiyesi koltuğunun altındaydı. Diğer koltuğunda İncil vardı. Düşünceli bir şekilde yürüyordu. Yaklaştım, selâm verdim, selâmımı almadı. Ben yine selâm verdim. Bu sefer baktı "Benden ne istiyorsun?" dedi. Ben "Efendim bu yağmura rağmen şemsiyeniz kapalı, bir de sizin gibi bir ilim adamını kiliseye çeken şeyi öğrenmek istiyorum." dedim. Sir James Jean gülümsedi ve "Bugün evimde bir çay içelim, lütfen teşrif ediniz." diye cevap verdi. Akşama doğru gittim. Bana göklerden, yaratılıştan, çok güzel şeyler anlattı. Anlatırken gözlerinden yaşlar damlıyordu. Bir an sözün zirvesine geldi. Durdu, gözlerini sildi, gözlerini bana çevirdi. "Ey İnamullah, Allah'ın eşsiz sanatının yansıması olan şu varlık âlemine baktığım zaman, İlâhî Kudret'in büyüklüğü karşısında vücudum ürperiyor ve titremeye başlıyorum. Allah'ın huzuruna vardığım zaman, Allah'ım sen çok büyüksün, çok yücesin diyorum ve adeta bütün hücrelerimin aynı dua ile bana katıldıklarını hissediyorum. Kendi mutluluğumu, başkalarınkinden bin kat üstün görüyorum, huzur içinde bulunuyorum. Ve ben bu kadar deliller karşısında ilim adamlarının Allah'ı inkârını anlayamıyorum İnamullah." Bu sözler kalbimde tarifi imkânsız heyecan sebep oldu. Kur'ân'dan âyetler aklıma geldi. "Efendim müsaade ederseniz Kur'an'dan bir ayet okumak istiyorum" deyince memnun oldu ve "Lütfen buyurun." dedi. Ben Fatır Sûresi'nden "Allah'tan hakkıyla ancak âlimler korkar." mealindeki âyeti okuyunca Sir irkildi. "Elli senelik araştırmalarımdan elde ettiğim neticeleri Hz. Muhammed'e (sallallahu aleyhi ve sellem) haber veren kim? Hakikaten bu Kur'ân'daysa ben Kur'ân'ın Allah'ın vahyi olduğuna ve Hz. Muhammed'in (sallallahu aleyhi ve sellem) peygamber olduğuna inanıyorum" diye gürledi.

Bu dünyada Allah'a olan inancım bir kat daha arttı. Her ilim adamı, kendi sahasında hikmet dürbünü ile "Tevhit hakikatini" ilân ediyor. Newton Allah'a inanıyor. Einstein Allah'a inanıyor..."4 Einstein: "Dinsiz ilim kör, ilimsiz din de topaldır." derken, Bediüzzaman'ın: "Vicdanın ışığı dini ilimlerdir, aklın nuru fen ilimleridir. İkisinin birleşmesi ile hakikat tecelli eder. O iki kanat ile talebenin himmeti kanatlanır. Ayrıldıkları zaman, birincisinde taassup; ikincisinde hile, şüphe çıkar." mealindeki tespitlerine çok yaklaşıyordu.5

İşte ilmin insanı getirdiği en güzel nokta... Önemli olan bu tevhit noktasından hareketle Kur'ân'ın ve Hz. Muhammed'in (sallallahu aleyhi ve sellem) rehberliğinde ilerleyebilmektir. Ancak ne yazık ki, bu hakikatler çoğu zaman modern(!) hayatın gölgesinde kalıyor ve insanların gerçek bir Rehber (sallallahu aleyhi ve sellem) önderliğinde huzura kavuşması gecikiyor.

Emin Osman UYGUR​

 

[Ahmet.1]

Newton'un Çağını Aşan İmanı

Mustafa NUTKU

İcat ve keşiflerin peş peşe geldiği dönem kabul edilen 16–19. yüzyıllar arasında, ilmî buluşlarla neredeyse eş zamanlı, şer mânâda yeni bir saha ortaya çıkmıştı: bilim ideolojisi. Esasen ilmin tabiatıyla zıt bir durum arz eden, bu dogmatik ideolojinin temeli şöyle ifade edilebilir: bilim; inanç ve imandan ayrı bir kulvardır ve dinle bilim kesinlikle bir çatışma içindedir. Buluş, keşif ve icatların, inandırıcılığı ciddi mânâda zedelenmiş Hristiyanlığın rahminde şekillenmesiyle irtibatlandırılabilecek bu yaklaşım, zamanla gittikçe daha da giriftleşen bir doktrin ve dogmaya dönüşmüştür. Zaman içerisinde bu dogmatik yaklaşımın aktörleri, iman sahibi olan ve buluş/keşiflerini imanî bakış açısıyla ele almak ve sunmak isteyen sayısız bilim adamını ve düşünürü ya tamamen ademe mahkûm etmiş veya amansız bir baskıyla onların seslerinin kısılmasına sebep olmuştur. Bugünkü manzara da, bu ideolojinin hâlâ ne derece aktif olduğunu ortaya koymaktadır. Zîrâ bir teoriden başka hiçbir şey olmayan Darwinizm, doğruluğu ispat edilmiş bir bilim dalı gibi savunulmakta, ona karşı çıkanlar bilim dairesinin dışına çıkarılmaya çalışılmaktadır.

Birçok ilmî kaynak tarafından, gelmiş geçmiş bütün bilim insanlarınca, "birinci dereceden bilim adamı" olarak tanıtılan Sir Isaac Newton (1642–1727) da bu dogmatik ideolojinin mağdurları arasındadır. Pek çok kaynakta, fiziğin temel kanunlarından "Gravitasyon Kanunu"nun veya diğer mühim keşiflerinden sadece birinin bile, kendisini dünya çapında bir bilim adamı saymak için kâfi gelebileceği ifade edilmektedir. 24 yaşında meşhur yerçekimi kanununu keşfeden Newton, 25 yaşında, ölen hocasından boşalan matematik kürsüsüne profesör tayin edilir. Çeşitli bilim mevzularındaki inceleme ve keşifleri ile "Royal Society" (Krallık İlimler Akademisi) başkanlığına lâyık görülen ve her yıl yeniden seçilerek hayatının sonuna kadar bu vazifesine devam eden Newton, kraliçe tarafından "Sir" unvanı verilen ilk bilim insanı sıfatını da taşımaktadır. Parlamento üyeliği ve darphane müdürlüğü vazifelerinde de bulunan, Londra'da ikâmeti için kendisine lüks bir ev tahsis edilen bu bilim insanı, her şeye rağmen alçakgönüllü, çekingen, iffetli ve sade bir hayatı tercih etmiştir. Arkasında bilinen mânâda bir vasiyetnâme bırakmayan ve bekâr olarak vefat eden Newton, muhteşem bir cenaze merasiminin ardından, diğer ünlü İngiliz büyükleri gibi Westminster Katedrali'ne defnedilmiştir.

İlköğretim yıllarından itibaren "büyük bir bilim adamı" olarak tanıtılan Newton'un "dinî ilimler (teoloji) hakkında şimdiye kadar ortaya çıkarılan ve dört milyon kelimeyi bulan yazıları" şuurlu bir gayret ile gizlenegelmiştir. Bu büyük bilim insanının kalbî ve ruhî derinliğine işaret eden yazıları, nesillerin nazarlarından uzak tutularak, onun sadece bilime yaptığı katkılar öne çıkartılmaktadır. Newton'un teolojiyle alâkalı uzun zaman gizlenmiş yazıları, terekesinde yapılan incelemelerle günyüzüne çıkmış; bu yazılar sayesinde onun içinde yaşattığı iman net bir şekilde anlaşılmıştır. Teolojiyle alâkalı yazılarının asırlardır gizlenmesinin sebebinin, doğup yaşadığı İngiltere'deki Anglikan Kilisesi'nin ve yakın zamana kadar devam eden İngiliz Sömürge İmparatorluğu'nun takip ettiği siyaset ile paralel şekillenen bilim ideolojisi olduğu düşünülmektedir. Onun bilhassa ömrünün son günlerinde yazdıklarının İslâm inancına yakınlık derecesi merak konusudur. Bu yazılarda bilindiği kadarıyla en azından muvahhit bir insan olduğuna dâir işaretler vardır.

O, Allah'ın varlığına, birliğine ve bütün âlemlerin Rabbi olduğuna inanıyordu. Newton'a göre, kâinat hesaplanabilir ve ölçülebilir kural ve kanunlarla ayakta durmaktadır. Zîrâ onu, kendine has keyfiyetiyle belli bir akıl ve mantık sahibi güç –yani bir Yaratıcı- yoktan var etmiştir. O, kâinatı, her şeye Kâdir olan bir Yaratıcı'nın vücut verdiği bir kriptogram olarak görüyordu.1 Her şeyi tabiat ve sebeplere bağlamak yerine Allah'a bağlamaya olan imanı, muhtelif eserlerinde açık bir şekilde gözlenmektedir:

i) Gerçek rububiyet odur ki; hakiki İlâh, hayat sahibi, hikmet sahibi ve muktedirdir; diğer bütün mükemmelliklerden çok farklı olarak, bütün eksikliklerden arınmış bir mükemmelliktedir. Ezelî ve ebedîdir, bütün her şeye mâlik ve muktedirdir; her ân mevcuttur, her şeyi idare eder, olan ve olabilecek olan her şeyi bilir.2

ii) Bana öyle geliyor ki; Yaratıcı, maddeyi başlangıçta katı, ayrışmaz ve hareketli olarak, muhtelif ebat ve şekilde, kâinattaki diğer maddelerle belirlediği nispetlerde, kendi takdir ettiği maksatlara uygun bir tarzda şekillendirdi.3

iii) Güneş ve gezegenler, aralarında hiçbir şey yokken birbirlerini nasıl ve neye göre çekiyorlar? Nasıl oluyor da tabiatta hiçbir şey abes olmuyor ve dünyada şahit olduğumuz düzen ve güzellik vücut buluyor? Bütün bu olan bitenden, bilinen mânâda hâricî bir vücudu bulunmayan, canlı, akıl sahibi, muktedir bir Zat'ın var olduğu, sonsuzluk içinde kendine has nitelikte her şeyi çok yakînen bildiği ve idrak ettiği açık bir şekilde ortaya çıkmaz mı?4

Newton'un, Ateizm'i çok sert bir dille eleştirmesinden başka, Hristiyanlıktaki teslis (Allah'ı üçlemek) akîdesi için "sonradan çıkarılmış bir tür sahtecilik" dediği, Hz. İsa'yı İlâh gibi görüp ona tapınmayı "putperestlik" olarak vasıflandırdığı da ortaya çıkmıştır. Katolizm, Anglikanizm ve Kalvinizm'in tahrif olmuş ve sapkın görüşler olduğuna inanıyordu. Çünkü teslis düşüncesinin, tahrif olmamış Hristiyanlıkta yerinin olmadığına katiyen iman etmişti.5 Kendi inancını, Hz. İsa'nın "sadece bir peygamber, elçi ve ancak yeryüzünde bir halife"6 olduğunu savunan Arianizm'e yakın buluyordu. Ölüm döşeğinde iken Anglikan Kilisesi'nin ritüellerini kesin bir dille reddetmesi, bu inancındaki samimiyetinin açık işaretiydi.7 Onun 1673 yılında hususî olarak kaleme aldığı tahmin edilen bir belgede, genel Hristiyan inancıyla açıkça ters düşen, Hz. İsa'nın şahsiyetine dâir ulaşmış olduğu neticeleri sıraladığı 12 nokta dikkatleri çeker; bu belgede enteresan bir şekilde 13. maddeyi boş bırakmıştır. Bu 12 maddede açıkça sadece Yüce Rabb'in İlâhî nitelikte olduğunu, Hz. İsa'nın Yaratıcı'dan madde ve fıtrat itibarıyla apayrı bir varlık olduğunu, belki ete kemiğe bürünmüş bir "İlâhî söz ve hikmetler mecmuası" olabileceğini belirtiyordu.8

O,"God is known from his works" (Allah yaptıkları ile bilinir)9 sözüyle, Allah'ın zâtıyla bilinemeyeceğine, ancak kâinat sayfalarındaki isim ve sıfatlarının tecellileri (akisleri) ile bilinebileceğine dâir çok mühim bir hakikate işaret ediyor; insanın en başta gelen vazifesinin de 'Allah'ı tanımak' (marifetullah) olabileceğine vurgu yapıyordu. Yine başka bir eserinde, her şeyin son derece suhûletle olup bitiyor olmasını Yaratıcı'nın mükemmelliğiyle irtibatlandırıyor, Yaratıcı'nın hikmetle iş yaptığını ve asla hiçbir şeyi başka bir şeye karıştırmadan işleri yürüttüğünü söylüyordu.10 Hayvanların vücudundaki organ simetrisi üzerine yorum yaptığı bir yerde ise, bu simetrinin asla kendiliğinden olamayacağına işaret ederek, kâinattaki benzer hâdiselerde Yaratıcı'nın hikmetli ve bilgili kudret elinin tecelli etmesine açık bir vurgu yapıyordu.11

Ortaya konulan bütün bu belge ve delil niteliğindeki ifadelerden açıkça anlaşıldığı üzere, Newton adını tam olarak ortaya koyamasa da Kadîr, Vâhid ve Ehad bir Yaratıcı'ya dikkatleri çekerek, maddeyi ezelî tevehhüm edenlere, tesadüfçülere, her şeyin kendiliğinden olduğu iddiasında bulunanlara, bilimin diliyle gereken cevabı vermiştir. Kıyısına kadar geldiği anlaşılan İslâm dairesine girip girmediği konusu meçhul olsa da, Newton ciddi yüreklilik isteyen bir kararlılıkla devrinin ve toplumunun genel hâline karşı koyması için ihtiyaç duyduğu iman derinliğini sergilemiş görünüyor. Bu itibarla inançsızlık ve maddecilik temellerine göre hareket eden bilim ideologları ne kadar gizlemeye gayret etseler de, Kur'ân'ın sönmez ve söndürülmez bir güneş olduğu, dinin ve bilimin birbiriyle çelişmediği her geçen gün daha iyi anlaşılmaktadır.

Dipnotlar
1. John Maynard Keynes, Newton, the Man, London, 1946.
2. The Principia: Mathematical Principles of Natural Philosophy (1687), 3rd edition (1726), trans. I. B. Cohen and Anne Whitman (1999), General Scholium, 941.
3. Opticks (1730), 344.
4. Opticks, 2nd edition (1718), Book 3, Query 28, 343-5.
5. Snobelen, D. Stephen, ''The true frame of Nature'': Isaac Newton, Heresy, and the Reformation of Natural Philosophy, in Heterodoxy in Early Modern Science and Religion, Brooke and Maclean.(yıl ve yer), s.232-233.
6. Richard S. Westfall , Never at Rest, (Cambridge, 1980)
8. (Gale E. Christianson 1994. In the Presence of the Creator: Isaac Newton and His Times, The Free Press: New York,s.253.) (Newton, Principia, p. 942.)
9. Isaac Newton, Cambridge University Library, MS Add. 3965, section 13, cited in J .E. McGuire, 'Newton on Place, Time, and God: An Unpublished Source', The British Journal for the History of Science, 11 (1978), 118-9.
10. Newton, Yahuda MS 1.1a, fo. 14r.
11. J. E. McGuire, ' ''Newton's Principles of Philosophy'': An Intended Preface for the 1704 Opticks and a Related Draft Fragment', The British Journal for the History of Science, 5 (1970), 178–86.)

 

[Ahmet.1]

Biz Kur'an şakirdleri olan Müslümanlar, bürhana tâbi oluyoruz. Akıl ve fikir ve kalbimizle hakaik-i imaniyeye giriyoruz. Başka dinlerin bazı efradları gibi ruhbanları taklid için bürhanı bırakmıyoruz. Onun için akıl ve ilim ve fen hükmettiği istikbalde, elbette bürhan-ı aklîye istinad eden ve bütün hükümlerini akla tesbit ettiren Kur'an hükmedecek. Hutbe-i Şâmiye

 

[Ahmet.1]

İman, Şems-i Ezelî’den vicdan-ı beşere ihsan edilen bir nur ve bir şuâdır ki vicdanın içyüzünü tamamıyla ışıklandıran. İşârat-ül İ'caz