Onaltıncı Pencere
Rûy-i zeminde mevsim be-mevsim tazelenen mahlukatın icad ve tedbirlerindeki intizamat ve tanzimat, bilbedahe bir hikmet-i âmmeyi gösterir. Sıfat, mevsufsuz olmadığından; elbette o hikmet-i âmme, bizzarure bir Hakîm'i gösterir. Hem o perde-i hikmet içinde hârika tezyinat, bilbedahe bir inayet-i tammeyi gösterir. Ve o inayet-i tamme, bizzarure inayetkâr bir Hâlık-ı Kerim'i gösterir. Ve o perde-i inayette umuma şâmil bir taltifat ve ihsanat, bilbedahe bir rahmet-i vasiayı gösterir. Ve o rahmet-i vasia, bizzarure bir Rahman-ı Rahîm'i gösterir. Ve o perde-i rahmet üstünde dahi bütün rızka muhtaç zîhayatların lâyık ve mükemmel bir tarzda iaşeleri ve irzakları, bilbedahe terbiyekârane bir rezzakıyet ve şefkatkârane bir rububiyeti gösterir. Ve o terbiye ve idare, bizzarure bir Rezzak-ı Kerim'i gösterir.
Rûy-i zemin: Zemin yüzü, yeryüzü.
Mevsim be-mevsim: Mevsimden mevsime.
İntizamat: İntizamlar, düzgünlükler, düzenlilikler.
Tanzimat: Tanzimler, düzenlemeler.
Bilbedahe: Apaçık, açık olarak, besbelli.
Hikmet-i âmme: Herşeyi kapsayan ve herşeyde görünen gaye ve fayda.
Mevsuf: Vasıflanan, nitelenmiş.
Hikmet-i âmme: Umumi hikmet, genel hikmet.
Bizzarure: Zorunlu olarak, ister istemez.
Perde-i hikmet: Gayeler ve faydalar perdesi.
Tezyinat: Tezyinler, süslemeler.
İnayet-i tamme: Tam ve eksiksiz iyilik ve yardım.
İnayetkâr: İyilik yapan, yardım eden.
Hâlık-ı Kerim: Çok cömert, iyiliksever ve bağışlayıcı olan yaratıcı.
Şâmil: Çevreleyen, içine alan, kaplayan, içeren.
Taltifat: Lütuflar, bağışlar, iyilikler.
İhsanat: İhsanlar, iyilikler.
Rahmet-i vasia: Geniş rahmet, her şeyi içine alan geniş rahmet.
Rahman-ı Rahîm: Çok acıyıcı ve şefkatli olup sayısız nimetlerin sahibi ve vericisi olan Allah (cc).
Zîhayat: Hayat sahibi, canlı.
İaşe: Besleme, geçindirmek.
İrzak: Rızıklandırma, her türlü ihtiyaçlarını verme.
Terbiyekârane: Terbiye edercesine.
Şefkatkârane: Şefkatlicesine, şefkatli şekilde.
Rububiyet: Allah'ın (cc) terbiyecilik sıfatı, Allah'ın herşeyin sahibi, ihtiyaçlarının karşılayısı ve terbiye edicisi olması.
Rezzak-ı Kerim: Çok cömert ve bağış sahibi olan rızık verici Allah (cc).
Evet zeminin yüzünde kemal-i hikmetle terbiye edilen ve kemal-i inayetle tezyin edilen ve kemal-i rahmetle taltif edilen ve kemal-i şefkatle iaşe edilen bütün mahlukat, birer birer bir Sâni'-i Hakîm, Kerim, Rahîm, Rezzak'ın vücubuna şehadet ve vahdetine işaret ettikleri gibi, yeryüzünün mecmuunda tezahür eden ve umumunda görülen ve kasd ve iradeyi bilbedahe gösteren hikmet-i âmme; ve hikmeti dahi tazammun eden umum masnuata şâmil inayet-i tamme; ve inayet ve hikmeti tazammun eden ve umum mevcudat-ı arziyeye şâmil olan rahmet-i vasia; ve rahmet ve hikmet ve inayeti de tazammun eden umum zîhayata şâmil bir surette ve gayet kerimane bir tarzda olan rızk ve iaşe-i umumiyeyi birden nazara al, bak! Nasılki elvan-ı seb'a, ziyayı teşkil eder. Ve yeryüzünü tenvir eden o ziya, nasıl şübhesiz güneşi gösterir. Öyle de; o hikmet içindeki inayet ve inayet içindeki rahmet ve rahmet içindeki iaşe-i rızkî, nihayet derecede Hakîm, Kerim, Rahîm, Rezzak bir Vâcibü'l-Vücud'un vahdetini ve kemal-i rububiyetini büyük bir mikyasta, yüksek bir derecede, parlak bir surette gösterir.
Kemal-i hikmet: Kusursuz ve mükemmel olarak gayeleri ve faydaları gözetmek.
Kemal-i inayet: Mükemmel şekilde yardım ve iyilik.
Tezyin: Süsleme, bezemek.
Kemal-i rahmet: Rahmetin mükemmelliği, acımanın son derecesi.
Taltif: İltifat etme, iyilikte bulunmak, ödüllendirme.
Kemal-i şefkat: Tam bir şefkat, mükemmel bir şefkat.
İaşe: Beslenme, geçindirmek.
Sâni'-i Hakîm: Hiçbir şeyi gayesiz ve faydasız bırakmayıp herşeyde sayısız gayeler ve faydalar gözeten sanatkar yaratıcı.
Kerim: Bağış, iyilik, lütuf ve cömertlik sahibi.
Rahîm: Çok merhametli, çok acıyan, çok şefkatli.
Rezzak: Rızık verici, bütün varlıkların rızıklandırıcısı olan Allah (cc).
Mecmuunda: Toplamında, bütününde.
Tezahür: Görünme, belirme, meydana çıkma.
Bilbedahe: Apaçık, açık olarak, besbelli.
Hikmet-i âmme: Heyşeyi kapsayan ve herşeyde görünen gaye ve fayda.
Tazammun: İçine almak.
Şâmil: Çevreleyen, kaplayan, içeren.
İnayet-i tamme: Tam ve eksiksiz iyilik ve yardım.
Mevcudat-ı arziye: Arza ait mevcudat, yerdeki varlıklar.
Rahmet-i vasia: Geniş rahmet, herşeyi içine alan geniş merhamet.
Kerimane: Kerimce, cömertçe.
İaşe-i umumiye: Bütün canlıların yiyecek ve içeceklerinin verilmesi.
Elvan-ı seb'a: Yedi renk.
Tenvir: Nurlandırma, aydınlatma, ışıklandırma.
İaşe-i rızkî: Her türlü ihtiyaçların karşılığı olan nimetlerle beslemek.
Vâcibü'l-Vücud: Varlığı zorunlu olup olmaması imkansız olan, Allah (cc).
Kemal-i rububiyet: Varlıkları yetiştirme ve terbiye etmekteki mükemmellik.
İşte ey sersem münkir-i gafil! Göz önündeki bu hakîmane, kerimane, rahîmane, rezzakane terbiyeti ve bu acib ve hârika ve mu'cize keyfiyeti ne ile izah edebilirsin? Senin gibi serseri tesadüfle mi? Ve kalbin gibi kör kuvvetle mi? Ve kafan gibi sağır tabiatla mı? Ve senin gibi âciz, camid, cahil esbabla mı? Yoksa nihayetsiz derecede mukaddes, münezzeh ve müberra, muallâ ve nihayetsiz derecede Kadîr, Alîm, Semî', Basîr olan Zât-ı Zülcelal'e nihayetsiz derecede âciz, cahil, sağır, kör, mümkin, miskin olan "tabiat" namını verip nihayetsiz hata işlemek mi istersin? Hem güneş gibi parlak şu hakikatı, hangi kuvvet ile söndürebilirsin? Hangi perde-i gaflet altında saklayabilirsin?
Münkir-i gafil: Allah'ı (cc) unutmuş olan inkarcı.
Hakîmane: Hikmetli olarak, herşeyde faydalar ve gayeler gözetircesine.
Rezzakane: Rızıklandırır şekilde.
Camid: Cansız. *Donuk.
Münezzeh: Pâk, kusur ve noksanlardan uzak.
Müberra: Fenalıktan uzak kalmış. Münezzeh. Temiz. Noksansız.
Muallâ: Yüksek, yüce.
Kadîr: Sonsuz güç ve kuvvet.
Alîm: Sonsuz ilim sahibi.
Semî': İşiten, duyan.
Zât-ı Zülcelal: Sonsuz yücelik ve gücün sahibi olan Allah (cc).
Perde-i gaflet: Gaflet perdesi, Allah'a (cc), emir ve yasaklarına karşı ilgisiz kalma perdesi, Allah'ı düşünmeme, unutma ve hesaba katmama alışkanlığı.
