Altı yaşlarında bir oğlan çocuğu, yaramazlık yaptığı zaman mütemadiyen, "Allah seni sevmez, cehennemde yakar" telkinleriyle vazgeçirilmeye çalışılmaktadır. Bir sabah kahvaltısında çocuk birden bire,
--"Baba, bizim köyde de Allah var mı?" diye sorar. Çocuğun bu sorusunu merak eden babası:
--"Oğlum Allah her yerde vardır; ama niçin soruyorsun?" deyince çocuk:
--"Eğer bizim köyde Allah yoksa, oraya gidecektim de…" cevabını verir.
Bilindiği üzere, Allah'ı bilmek, tanımak, kalb ile tasdik, dil ile ikrar, İslam akidesinde, bir kişinin mümin olmasının ilk ve vazgeçilmez şartıdır. Ne var ki, insanların, ancak beş duyu organıyla algılayabildikleri varlıklar hakkında bilgi sahibi olabilmeleri ve bu özelliğin çocuklar için de geçerli olması, mücerred bir kavram olan Allah'a iman öğretiminde bir zorluğa sebebiyet vermektedir. Ancak, bu zorluğa rağmen, iman öğretiminin ihmal edilemeyeceği de bir gerçektir. Pedagog Rousseau'nun, bu konudaki görüşü ise dikkate şayandır: "Bize, doğru olmamızı, birbirimizi sevmemizi, daima iyi ve merhametli davranmamızı, herkese, akrabamıza ve düşmanlarımıza bile vaadlerimizi tutmamızı emreden, insan mukadderatına hükmeden bir Hakim-i Mutlak bulunduğunu çocukların bilmesi icap eder." 10
Herşeyin bir yaratıcısı ve idare edicisi olduğuna inanmanın, bu yaşlardaki çocukların psikolojik yapılarına da uygun olduğunu söyleyebiliriz 11. Her şeyden önce, çocuk, düşünmeden, şüphelenmeden ve itiraz etmeden inanmaya hazır olduğundan, söylenenlere içtenlikle inanmaktadır Buna sadece dilin kabul edip inanışı değil, aynı zamanda ruhun da kabulü ve inanışı gözüyle bakılmaktadır. Zira çocuk, inanmakla kendini güçlenmiş ve Allah'a yakınlaşmış hissetmektedir 12
Bu yaşlardaki çocukların kolay inandıkları, kendilerine anlatılanları, olduğu gibi kabul ettikleri bilinmektedir. Büyüklere sorduğu sorular, onun öğrenme merakını ve olumlu yaklaşımını gösterir. Anlatılanları dinlemeye ve kabul etmeye hazır olduğundan, ona doğru ve anlaşılır bilgiler vermek gerekir. Allah'ın yüceliği, çocuğun sevdiği herşeyi O'nun yarattığı, iyiliklerin ve güzelliklerin sahibi olduğu anlatılarak iman öğretimine başlanabilir 13. Çocuğun, bebekliğinden itibaren duymuş olduğu "Hû hû hû Allah / Sen uykular ver Allah" şeklindeki ninniler, "Allah kazadan belâdan esirgesin" / "Allah uzun ömürler versin" / "Allah yardımcın olsun" / "Allah korusun" gibi dualar, çocuğun merak ettiği Allah hakkında sorular sormasına zemin hazırlamaktadır. İşte, bu soru sorma çağında çocuklara Allah anlatılırken birtakım hususlara dikkat edilmelidir ki, aşağıda bunlara değinmek istiyoruz.
Allah Sevgisi Esas Olmalıdır
Çocuklara her zaman ve her hususta sevgi ile davranılması İslamî prensiplerden biridir. Kur'an-ı Kerim'de baba-oğul ilişkisini içeren ayetlere bakıldığında, her defasında, babanın oğula hitap tarzının, "Yavrucuğum / Oğulcuğum" şeklinde olduğu görülecektir 14. Aynı özellik hadislerde de göze çarpmakta ve Hz.Peygamber'in (sav), bütün çocuklara karşı, "Yavrucuğum" şeklinde sevgi ve şefkat ifadesiyle hitap ettiği görülmektedir 15. İslam eğitimcilerinden İmam Gazâlî, Feridüddin Attar ve Keykavus da, çocuklara yönelik yazmış oldukları müstakil eserlerde, nasihatlerine, "Ey sevgili ve aziz oğlum / Yavrum / Oğlum / Ciğerparem / Ey aziz can / Biricik yavrum / Ey sevgili evladım" gibi sevgi ve şefkat yüklü ifadelerle başlamışlardır 16. Yıllar sonra Rousseau'da da aynı hitap şeklini görmekteyiz. "Emil" adlı eserinde o da, "Azizim Emil / Sevgili Emil / Sevgili çocuğum Emil" gibi ifadeler kullanmaktadır. Bütün bu örnekler çocuğa sevgiyle hitab etmenin, önce ona sevgiyle yaklaşarak gönlünü kazanmanın gereğine işaret etmektedir 17.Kaynakwh:
İnanç duygusunun temeline bakıldığında, iki esas duygu görülecektir. Allah sevgisi ve Allah korkusu 18. Bu duygular aynı zamanda ibadete yönelten faktörlerdir 19. Ancak bizim için sözkonusu olan, henüz ibadet ile mükellef olmayan çocukta bu iki duygunun nasıl etki bıraktıklarıdır. Yerli-yersiz yapılan Allah korkusu telkinlerinin çocuk ruhunda birtakım olumsuz sonuçlara yol açtığı belirlenmiştir 20. Bu nedenle, denilebilir ki, ilk yaşlardan itibaren başlatılması gereken iman esasları öğretiminde Allah sevgisi esas olmalıdır. Zira, henüz mücerred kavramların, suç ve cezanın, günahın ne demek olduğunu kavrayamayan küçük yaştaki çocukların, hayatlarında önemli bir rol oynayan korku duygusunun, "Allah korkusu" şekline dönüştürülmesi ve ebeveynin bundan faydalanma yoluna gitmeleri yanlış bir tutumdur. Daha önemlisi, çocuğun ilk eğitimcisi olan anne babaların, çocuğun herhangi bir hatalı hareketini gördüklerinde "Allah seni taş yapar/ Gözünü kör eder/ Cehennemde yakar"vb. ifadelerle vazgeçirmeye çalışmaları, çocuğun ruh sağlığı ve gelecek hayatı için son derece zararlıdır. Herşeyden önce, çocuğa Allah Tealâ'yı sadece "cezalandıran, azab veren biri" olarak tanıtmak, İslam akidesine ve eğitim ilkelerine ters düşmektedir. Çünkü, Allah Tealâ'nın, "Celâl" (zâlimleri kahreden, kötüleri cezalandıran) sıfatları yanında, pekçok "Cemâl"(kullarını seven, koruyan) sıfatları da vardır 21. Gerçekte kullarını çok seven ve "sayılamayacak" kadar nimetler veren 22 Allah Tealâ'yı, çocuğun henüz işlenmemiş, temiz ve saf zihninde, "kızan, azab veren, cezalandıran" biri olarak şekillendirmenin hiçbir doğru tarafı yoktur. Şurası unutulmamalıdır ki, çocuk ruhunu Allah korkusuyla disipline etmek, belki -bir müddet için- mümkündür; ama bu, kalıcı olmadığı gibi, birtakım zararlı sonuçlar da doğuracaktır. Oysa, çocukların disipline edilmesinde başvurulacak en tutarlı ve sağlıklı metod Allah sevgisine dayalı bir öğretimdir 23.
Öte yandan, insandaki duyguları ve bunların nasıl geliştiğini inceleyen Psikanaliz de insanda en temel duygunun sevgi ve bağlanma duygusu olduğunu ileri sürmektedir. Gerçekte iman, ümit ve korku duygularını bir arada ihtiva eden bir kavramdır. Kur'an-ı Kerim'de, müminlerin vasıfları anlatılırken, onların hem Allah'ın rahmetini ümid ettiklerinden hem de azabından korktuklarından bahsedilmektedir 24. Nitekim iman duygusu, sevgi ve korkudan kaynaklanarak 25, sonradan ümit, bağlanma ve hayranlık duygularına dönüşmektedir 26. Duygusal gelişmenin, zihinsel gelişmeden önce olduğunu tesbit eden psikologlar, herşeyden önce, çocuğun kalbini kazanarak ondaki güven, ümit ve bağlanma duygularını geliştirmenin gerekli olduğunu ortaya koymuşlardır. Bu nedenle, özellikle 3-8 yaşları arasında verilecek din eğitiminde, Allah'a iman öğretimi söz konusu olduğunda çocuklara Allah sevgisine dayalı bir öğretim metodu tercih edilmeli, Allah korkusu, ancak vicdan gelişiminin başladığı 8-10 yaşlarından sonra bahse konu olmalıdır. Öte yandan, lise öğrencileri üzerinde yapılan bir araştırmada da gerek öğretmenler, gerekse öğrencilerin, çocukluk yıllarında ailede gerçekleştirilen din eğitimi-öğretiminde, Allah korkusundan ziyade, Allah sevgisinin esas olması gerektiği hususunda görüş birliği içinde oldukları tesbit edilmiştir 27. İki örnek aktarmak istiyoruz.
Bir din görevlisi, 3-4 yaşındaki kızına, bir kandil gecesinde dini konularda bilgi vermek ister. En çok herşeyi yaratan Allah'ı, sonra da bize iyi ve güzel davranış şekillerini öğreten Peygamberimizi sevmemiz gerektiğini söyleyince, çocuk:
--"Ben Peygamberi Allah'tan daha çok seviyorum" der. Babası şaşkınlıkla sebebini sorunca,
--"Annem bana, "Allah yalan söyleyeni cehennemde yakar" dedi. Allah'ın cehennemi varmış, Peygamber'in cehennemi olmadığı için ben onu daha çok seviyorum" cevabını verir.
Altı yaşlarında bir oğlan çocuğu, yaramazlık yaptığı zaman mütemadiyen, "Allah seni sevmez, cehennemde yakar" telkinleriyle vazgeçirilmeye çalışılmaktadır. Bir sabah kahvaltısında çocuk birden bire,
--"Baba, bizim köyde de Allah var mı?" diye sorar. Çocuğun bu sorusunu merak eden babası:
--"Oğlum Allah her yerde vardır; ama niçin soruyorsun?" deyince çocuk:
--"Eğer bizim köyde Allah yoksa, oraya gidecektim de…" cevabını verir. 28.
Dipnotlar:
1. Halis Ayhan, "Temel Eğitim ve Orta Eğitimde Din Eğitimi" (tebliğ) Milli Eğitim ve Din Eğitimi Semineri, Aydınlar Ocağı, Ank.1981, s.165.; 2. Bakara, 2/31; İsra, 17/70.; 3. Buharî, İman 39; Müslim, Müsâkat 107.; 4. Zeynuddin ez-Zebidî, Tecrid-i Sarih, (ter:A.Naim) Ank. 1980, I,39; 5. Çocukluk yıllarında verilen din eğitimi ve öğretimi ve bu konuda ailenin önemi ve rolü konusunda geniş bilgi için bkz. Resailu İhvani's-Safa, Beyrut,ts,I,307 vd. Neda Armaner; Din Psikolojisine Giriş Ank.1980, I,89; Kerim Yavuz; Çocukta Dinî Duygu ve Düşüncenin Gelişmesi, Ank.1983 s.46,155,156; A.Vergote; Çocukta Din (makale) AÜİFD. Ank. 1978,XXII,316; Ünver Günay; Türkiye'de Dinî Sosyalleşme,(tebliğ) Türkiye 1.Din Eğitimi Semineri, Ank.1981, s.197; Hayati Hökelekli; Ergenlik Çağı Gençlerinin Dinî Gelişimi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi) Bursa, 1983, s.66,67,102,103; Mustafa Öcal; Temel Eğitim ve Orta Öğretimde Din Eğitimi ve Öğretiminde Metodlar, 2.bs. Ank.1990, s.75,76. Ayrıca örnekler için bkz. M.Nuri Yardım; Edebiyatçılarımızın Çocukluk Hatıraları, İst.1984,s.143 vd.; 6. Bkz.A.Osman Özcan; Din ve Ahlak Eğitiminde Ailenin Rolü, Kubbealtı Akademi Mecmuası,sy.4,yıl.1985, s.13; Armaner,age,I,89; Vergote, agm,XXII,316 Yavuz,age,s.46; Hayrani Altıntaş; Çocukluk Devresinde Ailde Din Eğitimi T1DES,Ank.1981, s.255; Haluk Yavuzer; Çocuk Psikolojisi,I, İst.1982, 49-52; Hökelekli,ag.tez,s.66 vd. Öcal,age,s.74-77.; 7. Bkz.Taha, 20/132; Tahrîm, 66/6; Buharî, Vesaya 9; İbn Mace, Edeb 3; Münavî, Feyzu'l-Kadir, Beyrut 1972,II,538;; 8. Bkz. Gazalî, İhya, İst.1321,II,72.; 9. Bkz.Louis Kaplan; Mental Health and Human Relations in Education, Newyork 1959, p. 107-122; William F. Bruce; Personal Development, During Childhood and Adolescence, 1959 p.373; E.B.Hurlock; Development Psychology, New York. 1968, p.169.; 10. J.J.Rousseau, Emil, (ter:H.Ülken,A.Ülgener,S.Güzey ) İst.1966,s.299.; 11. Çocuklardaki egosantrik,animist ve artifisialist duygular için bkz. M.Emin Ay, Çocuklarımıza Allah'ı Nasıl Anlatalım?, 2.bs. İst.1994.s.47-50; 12. Yavuz,age,s.42 ; 13. Halis Ayhan, Din Eğitimi ve Öğretimi, Ank.1985, s.110; 14. İlgili ayetler için bkz.Ay, age.s.85; 15. Bu konudaki hadisler için bkz. Wensick, el-Mu'cemu'l-Müfehres, li elfazi'l-Hadisi'n-Nebevi, Leiden,1943,I,225; 16. Bkz. Gazali, Eyyühel Veled (çev.L.Doğan) İst.1963 s.10 vd.; Keykavus, Kabusname, (çev.M.Ahmed) Tercüman 1001 Eser,I, 84,87,91,102,119,199; Feridüddin Attar için bkz.İslam Ansiklopedisi, MEBY.1966,II,6-12; 17. Rousseau,age,s.356,382,387,388 ; 18. Neda Armaner; İnanç ve Hareket Bütünlüğü Bakımından Din Terbiyesi, MEBY,İst.1967,s.23.; 19. Habil Şentürk; İbadetin Mahiyeti ve Şahsiyet Gelişimindeki Fonksiyonu, DEÜİFD, İzmir 1985, II,224; 20. Bkz. Atalay Yörükoğlu; Çocuk Ruh Sağlığı,7.bs. Ank.1984,s.171 vd.; Mualla Öztürk; Din Eğitimi ve Çocuk Ruh Sağlığı (tebliğ) T1DES,Ank. 1981,s.206.; 21. Ayasbeyoğlu, Kur'an'da Allah ve Rabb kelimelerinden sonra en çok anılan kelimelerin, Allah'ın Rahman ve Rahîm sıfatları olduğunu söylemektedir. Bkz. Nevzat Ayasbeyoğlu; İslamiyet'in Eğitimimize Getirdiği Değerler, MEBY., İst.1968,s.16.; 22. Bkz. Bakara 2/207; Maide 5/54; Hacc 22/65; 23. Geniş bilgi için bkz. Öcal,age,s.82-85; Ay, age,s.105 vd.; M.Öcal;"Ailede Çocukların Dinî ve Ahlakî Eğitimlerinde Karşılaşılan Problemlerin Başlıca Sebepleri ve Çözüm İçin Bazı Teklifler" (tebliğ) Aile ve Çocuk Sempozyumu, Bursa 1991,s.9-11.; 24. Bakara, 2/218; A'raf, 7/59; Yunus, 10/15; Bu konudaki ayetlerin tamamı için bkz. M.F.Abdulbaki, Mu'cemu'l-Müfehres, İst.ofset ts."Havf" ve "Reca" mad.; 25. Armaner,age,s.23.; 26. Belma Özbaydar, Din ve Tanrı İnancının Gelişmesi Üzerine Bir İnceleme, İst.1980,s.7.; 27. M.Emin Ay, Din Eğitiminde Mükâfat ve Ceza, İzmir, 1995, s.176.; 28. Ayhan,age,s.198,199