Varlıkların (Varlık Küresi'nin) tasnifi
"Bütün var-olanların mecmûu yekûnu" demek olan Varlık Sferi, şu şekilde iki ana kısım halinde kategorize edilebilir9: Mahsûsât Alemi (Halk Alemi, Şehâdet Alemi, Sensible World, FizikAlem; Kozmos; Kozmik Varlık) ve GaybAlemi (Emr Alemi, Mâsivâ; Meta-Fizik Alem).
Mahsûsât Alemi: Mahsûs (=hissedilir, duyumlanır, sensible) varlık sferidir, FizikDünya'dır. Somut (concret, müşahhas) özelliği dolayısıyla, aynı zamanda "ŞehâdetAlemi" olarak da anılır. En belirgin vasfı "uzamlılık" (yer kaplama, hayyiz, extansion) olduğu için "Mütehayyiz Varlık" (Res Extansia) olarak tanımlandığı gibi, "Maddeler Dünyası" olmak hasebiyle "Cisimler Alemi" (CisimlerAlemi =Alem-i Ecsâm; Res Corpus) olarak da tanımlanır. Reel'dir; yani, hakikî bir mevcûdiyeti vardır, "kendinde bir varlık" sahibidir. İnsan noktai nazarından kâmil anlamıyla olmasa da -süper-natürel (tabiat-üstü) değil, natürel (tabiî); transandant (müteâl=aşkın) değil, immanent (mündemiç=içkin) bir varlık olanı olarak kabul edilebilir. Bu sebeple de, bilgisi, ampiria [tecrîb (deney) = experiment + observation] ile; yani kısaca ifade edildikte, duyumlama [ihsas=sensation] ile elde edilen a posteriorik bilgi (sonsal bilgi=deney bilgisi)'dir. Duyumlamalar ise. herkes için genel-geçerli olan ortak datalar olduğu, ve test edilebildiği için, Fizik-Dünya. doğrudan bir "îmân objesi" değil, bir "ilim objesi"dir.
Gayb Alemi: Metafizik varlık sferidir. Kendinde, objektiv bir realitesi olan bir dünyadır. Aklın da duyuların da "metâ'sındadır. Bu sebeple, her ikisiyle de idrâk edilemez. FizikAlem'in. öz itibariyle uzamlı (imtidâdî) olduğu için Res Extensia olarak anılması gibi, bu Alem de, öz itibariyle rühânî (spirituel) olduğu için Res Spiritus olarak da anılır. Mâhiyeti ne duvular ile ve ne de akıl ile bilinebilir. Zira, duyumlanabilseydi, zaten, "meta-fizik" değil "fızik" olurdu. Akıl varlığını bilebilir, mahiyetini asla. Akıl'ın varlığını (var-olduğunu) bilebilmesi, bir "rasyonel ispatlam"'dan başka bir şey değildir. Rasyonel bir isbat ise, sadece "kendi içinde kesin doğru" olan, fakat objektif olarak test edilmesi mümkün olmayan bilgiler üretir. Bu sebeple, gaybAlemi. varlıgı matematiksel bir kesinlikle isbat edilse dahi, netice itibariyle, fızik-âlem'in aksine. bir "ilim objesi" değil, en hâlis ve hakikî mânâda bir "îmân objesi"dir. Duyumlama gibi herkes için genel-geçerli ve ortak, test edilebilir nitelikte olan, somut bir bilgi kaynağına dayanmamaktadır. Bunun içindir ki. süper-natürel ve transandantal bir varlık olmaktadır. Cartesien Felsefe'de. Mâkulât Alemi ile idantikleştirilerek, aynı anlamda olmak üzere Res Cogitance olarak da anılmaktadır. Bu özellikleri sebebiyle, GaybAlemi'nin bilgi kaynağı, ancak, "süper-natürel, transandantal bir tebliğ" (message) olabilir ki bu tebliğin teknik adı "Vahy" (Revelation) olmaktadır.
Bu objektif varlıklar cümlesine, objektif bir realitesi olmayan iki varlık-alanı daha dahil edilebilir. Bunların gerçekliği bir hakikîlik vasfı taşımakta (truly real) olmayıp insan'a öznel (sübjektifl olduğundan, Sübjektif Alemler olarak anılabilirler ki bunlar da, en genel halde iki adettir: Mâkulât Alemi ve Değerler Alemi.
Mâkulât Alemi: Rational (=aklî) varlık alanıdır. İnsan müdrikesi dışında hakikî (kendinde) bir var-lık'ı (mevcûdiyeti) yoktur; bir objektif realitesi mevcut değildir; tamamiyle sübjektif bir varlık alanıdır. Diger tabirle, akıl'ın halk ettiği ir-reel, sun'î bir dünyadır. Dış-dünyâda, yani gerçeklikler dünyasında kendisine tekabül eden bir karşılığı var değildir. Tamamiyle, soyut (nesnel içeriği olmayan, nesnelerden izole edilmiş, mücerred) bir dünya'dır. Hassaten Matematik'in sahasıdır. Ancak "mahz akıl" (sâf akıl=ratio, pure reason, la rasion pure) ile bilinir. Bu sebeple, bilgisi, mahz akıl ile edilen a priorik bilgi (önsel; deneyden gelmeyen bilgi) olup metodu Cogito (Sâfî Düşünce)'dur. Bazı felsefe sistemlerinde, mâkulâtAlemi ibaresi nıeta-fızikAlem anlamında da kullanılmaktadır.
Değerler Alemi, birisi, menşei aesthesia (güzellik; Grekçe "duyumlama" anlamındaki aistlıesis'den) olan "Bediiyyat Alemi" (Estetik Dünya) ve diğeri de menşei ethicus (Grekçe "davranış", "kullanış", "karakter" anlamındaki ethos'dan) olan "Etik Alem" (Ahlâk Dünyası)'den oluşur. Estetik Dünya, "güzel-çirkin", Etik Dünya ise "iyi-kötü" düalitesi üzerine kuruludur. Estetik Dünya'nın objesi, varolan, yani bir realitesi, gerçek bir mevcûdiyeti olan varlıkların Aleınleri (fiziksel ve/veya metafizikselAlem) olabileceği gibi mâkulâtAlemi de olabilir. Estetik dünya, ontolojik olarak, bu varlıklara yapılan bir izafe, bir yüklemlemedir. Etik Dünyânın da objesi yine reel varlıklar ve oluşlar olınaktadır. Ancak, ahlâk'ın ontolojisi, "olmakta olan" değil. "olması istenen"dir. Yani. etik'in konusu, "iyi-kötü" kategorizasyonu çerçevesinde. "olan" değil, "olması gereken"dir.
Sadece çıplak bir varlık alanı olan FizikDünya. bir var-olan olarak, bu haliyle, bir etik ya da estetik alanı değildir. O, "sadece var"dır: bizatihî ne güzel'dir, ne çirkin. ne iyi'dir, ne kötü. Ona, bu yüklemeleri (izafeleri) yapan. onun karşısındaki süje, yani, "insan"dır. Etik'in de estetik'in de kaynağı, insan rûhudur. Hayvan dünvasında estetik ve etik yoktur. Hayvan eylemlerine, "doğru-yanlış", "iyi-kötü", "ahlâkîgayri ahlâkî" gibi etik ve estetik izafelerde bulunulamaz.
İşte, bizim burada kullanmış olduğumuz anlamıyla, Bilim'in Objesi, kendinde hakikî bir varlık olan Şehâdet Alemi ve İmân'ın Objesi ise yine kendinde hakikî bir varlık alanı olan Ğayb Alemi'dir. Bilim (ve tamamiyle aynı anlamda kullandığımız İlim), herkes için ortak olan algı sahasına, Fizik-Dünya'ya ilişkindir. Buna karşılık, dinin özü olan Metafizik-Dünya ontolojik olarak algı sahasının dışında olmakla şahsî ve ferdî hads'a, yani İmân'a dayanır.
