Birinci Kısım - Sayfa 49
وَاْلاٰخِرُ 
1 ismine mazhar olan meyvesi ise, çekirdekleriyle o ağacın işlediği bütünfıtrî vazifelerinin fihristesini ve amellerinin listesini ve hayat-ı saniyesinin düsturlarınıihtiva eden bir sandukçuktur ki, âzamî derecede hafîziyete şehadet eder.
وَالظَّاهِرُ 2 ismine mazhar olan o ağacın suret-i cismâniyesi ise, öyle tenasüplü ve san’atlı ve süslü bir hulle, bir libas ve ayrı ayrı nakışlar ve zîynetler ve yaldızlı nişanlarla tezyin edilmiş, güya yetmiş renkli bir hûri elbisesidir ki, hafîziyet içindeazamet-i kudret ve kemâl-i hikmet ve cemâl-i rahmeti gözlere gösterir.
وَالْبَاطِنُ 3 ismine âyine olan o ağacın içindeki makinesi ise, öyle muntazam ve mükemmel ve mu’cizatlı bir fabrika, bir destgâh, bir kimyahâne ve hiçbir dalı ve meyveyi ve yaprağı gıdasız bırakmayan mizanlı bir kazan-ı erzaktır ki, hafîziyet içindekemâl-i kudret ve adalet ve cemâl-i rahmet ve hikmeti güneş gibi ispat eder.
Aynen öyle de, küre-i arz, senevî mevsimler cihetinde bir ağaçtır. İsm-i Evvelcilvesiyle güz mevsiminde hafîziyete emanet edilen bütün tohumlar ve çekirdekler, bahar çarşafını giyen zemin yüzünün milyarlar dal, budak, meyve veren ve çiçek açan ağacının teşkilatına dair İlâhî emirlerin mecmuacıkları ve kaderden gelendüsturların listeleri ve geçen yazın işlediği vazifelerin küçücük sahife‑i amelleri vedefter-i hidematıdır ki, bilbedahe bir Hafîz-i Zülcelâl-i ve’l-İkramın hadsiz kudret, adalet, hikmet, rahmet ile iş gördüğünü gösteriyor.
[NOT]Dipnot-1
Âhir: her şeyin sonunu ezelî ilmiyle belirleyen ve sonu gelen varlıkların neslini tohum ve çekirdeklerde tanzim eden ve her şeyden sonra yalnız Kendisi bâkî kalan Allah.
Dipnot-2
Zâhir: her şeyin dış yüzlerini çeşitli cihaz ve ince nakışlarla süsleyerek mükemmel ve güzel yaratan ve her şeyde varlık ve birliğinin işaretleri açıkça görünen Allah.
Dipnot-3
Bâtın: bütün varlıkların içyüzlerini mükemmel bir fabrikanın harika makineleri gibi yaratıp işleten ve bununla da isim ve sıfatlarının her türlü noksandan uzak olduğunu gösteren Allah.[/NOT]
| Hafîz-i Zülcelâl-i ve’l-İkram: sonsuz haşmet, yücelik ve ikram sahibi olan, herşeyi koruyup gözeten ve muhafaza eden Allah | amel: davranış, iş |
| azamet-i kudret: güç ve iktidarın büyüklüğü | bilbedâhe: apaçık bir şekilde |
| cemâl-i rahmet: rahmetin güzelliği | cihet: taraf, yön |
| cilve: görüntü, yansıma | defter-i hidemat: hizmetler defteri |
| destgâh: tezgâh | düstur: kâide, kural |
| fihriste: içindekiler | fıtrî: doğal, yaratılıştan gelen |
| hadsiz: sayısız, sınırsız | hafiziyet: koruyuculuk |
| hayat-ı saniye: ikinci hayat | hikmet: fayda, gaye; Allah’ın herşeyin belirli gayelere yönelik olarak, mânâlı, faydalı ve tam yerli yerinde yaratma sıfatı |
| hulle: Cennet elbisesi | hûri: Cennet kızı |
| ihtiva etmek: içine almak | ism-i Evvel: Allah’ın başlangıcı olmadığı gibi, bütün varlıkların başlangıcı da Onun ilim ve kudretine bağlı olduğunu bildiren ismi |
| kader: Allah’ın meydana gelecek hâdiseleri olmadan önce bilmesi, takdir etmesi, plânlaması | kazan-ı erzak: erzak kazanı |
| kemâl-i hikmet: hikmetin mükemmelliği, tam ve yerli yerinde olma | kemâl-i kudret: Allah’ın kudretinin mükemmelliği |
| kimyahâne: kimya evi | kudret: Allah’ın bütün varlığı kuşatan güç ve iktidarı |
| küre-i arz: yerküre, dünya | libas: elbise |
| mazhar olma: erişme, nail olma; ayna olma, yansıma ve görünme | mecmuacık: kitapçık |
| mizanlı: ölçülü | muntazam: düzenli, intizamlı |
| mu’cizât: mu’cizeler; benzerini yapma konusunda başkalarını âciz bırakan olağanüstü şeyler | rahmet-i İlâhiye: Allah’ın sonsuz rahmeti, şefkat ve merhameti |
| sahife-i a’mâl: iş ve davranışların yazıldığı sahifeler | senevî: yıllık |
| suret-i cismaniye: dış görünüş | tenasüp: uygunluk, uyum |
| tezyin etmek: süslemek | teşkilât: yapı |
| zemin: yer | zîynet: süs |
| âzamî: çok büyük | şehadet etmek: tanıklık, şahitlik etmek |
