1.mukaddime:
İhtiyari olmayan herşeyi, Allah’ın ezelden bilmesi kolayca anlaşılabilir birşeydir. Çünkü adetullah denilen fizik kimya kanunlarına göre ihtiyari olmayan herşeyin ebede kadar da olsa nasıl cereyan edeceği bilinebilir. Kolayca anlaşılamayan ve ihtilaf edilen ise ihtiyari şeylerdeki kader tecellisidir. Çünki ihtiyar bir yasaya tabi değildir. Önceden kestirilemez.
2.mukaddime:
İhtiyari şeyler dediğimiz, insanın ve sair ihtiyar sahibi varlıkların ihtiyarları çerçevisindeki fiillerinden ibarettir. Konuya insan özelinde devam etmeyi ihtiyar ediyoruz.
3.mukaddime:
soru
: Allah Teala, insanların neyi ihtiyar edeceklerini önceden nasıl biliyor?
cevap: sual doğru sorulursa, cevabı kendiliğinden belli olur. doğrusu, Allah Teala, insanların neyi ihtiyar edeceklerini "ezelden" nasıl biliyor? evet, ezel, geçmiş zamanın başlangıcı değildir, hadisin tabiriyle, geçmiş, şimdi ve geleceği birden kuşatan bir makam-ı aladır. ilm-i muhit ve ilm-i ezeli tabirleri mekansal ihatayla beraber zamansal ihatayı da şumulu içine alır. "ve hüve ala külli şey'in Alim" kelamındaki külliyetten, mekansal külliyetle beraber, zamansal külliyet de maksuddur.
4. mukaddime:
Halis tevhid için insanın ef’al-i ihtiyarisinde görünen kusur ve noksanları zahiridir deyip hakikatte, neticeleri itibariyle ve de külliyet itibariyle hayır ve kemal olduklarını isbat ederek, bu fiilleri de ilahi kudrete nisbet etmek, Allah Teala’yı kusurlardan tenzih etmek için, insanın ihtiyari fiillerini cüzi iradesine nisbet etmekten evladır. Kaldı ki en basit bir kol kaldırmak fiilinde bile çalışan mekanizmanın işleyişini bilmekten çok uzak olan insanın bu fiillere merci kabul edilmesi mantıksızdır. Evet insanın iradesi hazır ve cüzi olan şerli neticeye bakarken, ilahi irade tüm zamanlara ve mekanlara bakan hayırlı neticelere bakarak aynı fiil üzerinde birleşir, ilahi kudret fiili yaratır. İnsan o fiile cüzi neticeye bakan yönüyle fail olur, çünki o istedi, Allah Teala ise o fiile külli neticeye bakan yönüyle fail olur. Dolayısıyla cüzi şer insana, külli hayır ise Allah’a nisbet olunur.
5.mukaddime:
Geriye kaldı, “insan iradesi” ve “insanın irade etmesi”’nin kime nisbet edileceği netameli meselesi. Maturidi iradeyi ve irade etmeyi insana nisbet ederken, Eşari iradeye Allah'ın insana verdiği bir emanet, irade etmeye de insanın o irade nimetinde tasarruf etmesi gözüyle bakıyor.
