D- Cemaat ve Cemiyet Arasındaki Farklar
1- Cemaat, bir “şahs-ı manevi” cemiyet bir Şahs-ı Hükmidir. (Tüzel Kişidir.)
Her ne kadar iki kavramın, gerçek bir şahıstan farklı olmak ve toplulukların kişi-liğini tekil olarak ifade etmek gibi bir ben-zerliği varsa da çok önemli farkları da vardır. Şahs-ı manevi Cenab-ı Hakk’a izafeten ve onun nezdindeki İlahi bir şahsiyettir. Tüzel kişi ise, Hukuk nizamınca, gerçekte olmadığı halde varmış gibi kabul edilen, kişi ve mal topluluklarının farazi şahsiyetidir.16
2- Cemaat, inançlar gibi en yüksek konuda birlikteliği, cemiyet ise daha dünyevi ve alt düzeyde birlikteliği hedefler. (Dünyevi, siyasi)
3- Cemaat, dışında olmak, dini bir vecibeyi ihlal anlamına gelebilir, cemiyet için bu geçerli değildir. Hukuk nizamı cemiyet üyeliğine zorlamaz.
4- Cemiyet, çoğunluk içinde azınlık hareketidir, cemaat ise çoğunluktur.
5- Cemaat, bir altyapı kurumudur. Cemiyet ise bir üstyapı kurumudur.
6- Cemaat, sivil bir topluluktur, cemiyet ise resmi bir topluluktur.
7- Cemiyet, elitist (seçkinci) bir yaklaşımdır. Cemaat popülisttir.
8- Cemaatte, yöneten, yönetilen çelişkisi asgari seviyededir. Cemiyette ise bu çelişki daha barizdir.
9- Cemaat, çoğulculuk, katılımcılık ve demokratik yapılanma konusunda cemiyete göre daha müsait bir zemin hazırlar.
10- Cemaat, siyasi ve idari otoritenin denetimine ve müdahalesine kapalı bir konum arzeder. Cemiyet ise açık bir konum arzeder. Devlet bir derneği, siyasi bir dernek olan bir partiyi, hatta bir tarikatı (tekke ve zaviyeyi) rahatlıkla kapatabilir dağıtabilir. Bu rahatlık cemaatte geçerli değildir.
11- Cemaat, mevcut hakim sisteminin hukuki ve idari normlarıyla kayıt, kuyut altına cemiyet kadar kolay alınamaz.
12- Cemaatte, fertlerin ilişkileri fıtri, manevi ve kardeşanedir. Cemiyette, daha ziyade sun’i, maddi ve resmidir.
13- Cemaatte, ağabeyler vardır. cemiyette, başkan ve yönetim kurulu vardır. (Tarikatta şeyh ve halifeler)
14- Cemiyet yapılanması ihlas sınırını bozabilir. Cemaatte bu risk daha azdır.
15- Cemaat, İslam’da bir hizmet metodudur. Cemiyet değildir.
16- Cemaat, İslam’da tavsiye, hatta emredilen bir hayat tarzıdır. Fakat İslam’da cemiyetçilik gibi bir hayat tarzı yoktur.
17- Cemiyette, nümayiş, alayiş, gösteriş vardır. cemaatte ise “sırren tenevverat.”
18- Fertlerin cemiyete dahiliyet ve çıkmaları prasedüre tabidir. Cemaatte değildir.
19- Cemiyet bir enstrüman bir araçtır. Cemaat ise çoğu zaman (cemiyete izafeten) bizatihi amaçtır.
