Yirmi İkinci Söz'den bir alıntıyla mütalaaya çalışalım inşallah.
"İzzet-i azamet ister ki, esbab-ı tabiî perdedar-ı dest-i kudret ola aklın nazarında."
"Ey esbab-perest gafil!"
Ey herşeyi sebeplerde arayan gafil !
"Esbab bir perdedir; "
Sebepler perdedir.
"çünkü izzet ve azamet öyle ister. "
Çünkü büyüklük ve izzet ve azamet basit ve ami şeylerle mübaşereti, münasebeti uygun görmez.
"Tevhid ve celâl ister ki, esbab-ı tabiî, dâmenkeş-i tesir-i hakikî ola (HAŞİYE) kudret eserinde."
"Fakat iş gören, kudret-i Samedâniyedir; "
Bununla beraber o eşyada iş gören; Cenab-ı Hakkın, varlığı için hiç bir şeye ihtiyacı olmayan, herşeyin varlığı için Ona ihtiyac duyduğu kudretidir.
"çünkü tevhid ve celâl öyle ister ve istiklâli iktiza eder."
Çünkü Allahın birliği, haşmeti ve ihtiyaçtan azade olması, herşeyden bağımsız olması; herşeyin üzerinde birliğinin görünmesini iktiza eder, gerektirir.
"Sultan-ı Ezelînin memurları, saltanat-ı Rububiyetin icraatçıları değillerdir. Belki o saltanatın dellâllarıdırlar ve o Rububiyetin temâşâger nazırlarıdırlar. "
Eşyanın vücuda gelmesindeki sebeplere Allahın ihtiyacı yoktur. Onları kendine yardımcı tayin etmiş de değildir. O sebeplerin vazifesi Onun saltanatının delilleridir, ilan edicileridir. Mesela Azrail aleyhisselam gibi bir meleği ölümle arasında bir perde olarak vaz etmiş, koymuştur. Azrail aleyhisselam ile ölüm arasına hastalıkları, musibetleri, kazaları vs. perde olarak koymuştur.
"Ve o memurlar, o vasıtalar kudretin izzetini, Rububiyetin haşmetini izhar içindir, tâ umur-u hasise ile kudretin mübaşereti görünmesin. "
Bunların Allahın icraatinde hakiki tesirleri olmadığı gibi, Allahın haşmetine de delildirler. Sebeplerin vazifeleri, Allahın büyüklüğünü ilan etmekle beraber, izzetinin, basit ve hasis işlerle mübaşeretine, münasebetine perde olmaktır.
"Acz-âlûd, fakr-pîşe olan insanî bir sultan gibi, acz ve ihtiyaç için memurları şerik-i saltanat ittihaz etmiş değildir. "
Yoksa ki bu acizlik içinde kıvranan sebepler Allahın saltanatına ortak edilmiş değillerdir. Bir sinek Nemrudun ölümüne sebeptir, lakin Nemrudu geberten Allahtır; Allahın rızıklandırmasına, hayat vermesine, ve sair ihtiyaçlarının giderilmesine muhtaç olan sinek değildir.
"Demek esbab vaz edilmiş, tâ aklın nazar-ı zahirîsine karşı kudretin izzeti muhafaza edilsin."
Sebepler konmuş ki, akıl izzetten uzak gördüğü şeylerde, zahirdeki sebebi görsün.
