Cevap: Yirmi Üçüncü Lem'a - Sayfa 293
Birincisi: Evcedethu’l-esbab, yani, “Esbab bu şeyi icad ediyor.”
İkincisi: Teşekkele binefsihî, yani, “Kendi kendine teşekkül ediyor, oluyor, bitiyor.”
Üçüncüsü: İktezathu’t-tabiat, yani, “Tabiîdir, tabiat iktiza edip icad ediyor.”
Evet, madem mevcudat var ve inkâr edilmez. Hem, her mevcut san’atlı ve hikmetli vücuda geliyor. Hem madem kadîm değil, yeniden oluyor. Herhalde, ey mülhid, bu mevcudu, meselâ bu hayvanı, ya diyeceksin ki, esbab-ı âlem onu icad ediyor, yani esbabın içtimaında o mevcut vücut buluyor; veyahut o kendi kendine teşekkül ediyor; veyahut, tabiat muktezası olarak, tabiatın tesiriyle vücuda geliyor; veyahut bir Kadîr-i Zülcelâlin kudretiyle icad edilir.
Madem aklen bu dört yoldan başka yol yoktur. Evvelki üç yol muhal, battal, mümteni, gayr-ı kabil oldukları kat’î ispat edilse, bizzarure ve bilbedâhe, dördüncü yol olan tarik-i vahdâniyet şeksiz, şüphesiz sabit olur.
AMMA BİRİNCİ YOL ki, esbab-ı âlemin içtimaıyla teşkil-i eşya ve vücud-u mahlûkattır. Pek çok muhâlâtından yalnız üç tanesini zikrediyoruz.
BİRİNCİSİ Bir eczahanede, gayet muhtelif maddelerle dolu, yüzer kavanoz şişeler bulunuyor. O edviyelerden, zîhayat bir macun istenildi. Hem hayattar, harika bir tiryak, onlardan yapılmak icap etti. Geldik, o eczahanede, o zîhayat macunun ve hayattar tiryakın çoklukla efradını gördük. O macunlardan herbirisini tetkik ettik.
Görüyoruz ki, o kavanoz şişelerden herbirisinden, bir mizan-ı mahsusla, bir iki dirhem bundan, üç dört dirhem ötekinden, altı yedi dirhem başkasından, ve hâkezâ, muhtelif miktarlarda eczalar alınmış. Eğer birinden, bir dirhem ya noksan veya fazla alınsa, o macun zîhayat olamaz, hâsiyetini gösteremez. Hem o hayattar tiryakı da tetkik ettik. Herbir kavanozdan bir mizan-ı mahsusla bir madde alınmış ki, zerre miktarı noksan veya ziyade olsa, tiryak hassasını kaybeder.
Kadîr-i Zülcelâl: sonsuz haşmet ve yücelik sahibi ve herşeye gücü yeten Allah
| aklen: akıl bakımından
|
battal: bâtıl, boş, hükümsüz
| bilbedâhe: açık bir şekilde
|
bizzarure: zorunlu olarak
| dirhem: eskiden kullanılan ve 3 gramlık ağırlığa karşılık gelen bir ölçü birimi
|
ecza: parçalar
| edviye: devâlar, ilâçlar
|
efrad: fertler, bireyler
| esbab: sebepler
|
esbab-ı âlem: bu âlemdeki sebepler
| gayr-ı kabil: imkânsız
|
hassa: özellik
| hayattar: canlı
|
hikmetli: belli bir amaç ve hedefe yönelik olma
| hâkezâ: bunun gibi
|
hâsiyet: özellik
| icad etmek: yaratmak
|
icap etmek: gerekmek
| iktiza etmek: gerektirmek
|
içtima: toplanma, bir araya gelme
| kadîm: eski
|
kat’î: kesin
| kudret: güç, kuvvet
|
macun: karışım halinde ilaç
| mevcud: var olan
|
mevcudat: varlıklar
| mizan-ı mahsus: özel ölçü
|
muhal: imkânsız
| muhtelif: değişik, çeşitli
|
muhâlât: olması imkânsız şeyler
| mukteza: bir şeyin gereği
|
mülhid: dinsiz
| mümteni: imkânsız
|
sabit olmak: kesinleşmiş olmak
| tabiat: doğa, maddî âlem
|
tabiî: tabiat gereği
| tarik-i vahdâniyet: bütün varlıkların sadece Allah tarafından yaratıldığını kabul etme yolu
|
tesir: etki
| tetkik etmek: incelemek
|
teşekkül etmek: meydana gelmek, oluşmak
| teşkil-i eşya: varlıkların oluşması, meydana gelmesi
|
tiryak: ilâç
| vücud bulmak: var olmak
|
vücud-u mahlûkat: yaratılmışların varlığı
| zikretmek: anlatmak
|
ziyade: çok
| zîhayat: hayat sahibi, canlı
|
şeksiz: şüphesiz
|
|
<TBODY>
</TBODY>
