Cevap: Şemme - Sayfa: 255
وَمِنْ اٰيَاتِهِ خَلْقُ السَّمٰوَاتِ وَ اْلاَرْضِ وَاخْتِلاَفُ اَلْسِنَتِكُمْ وَاَلْوَانِكُمْ 
1
âyetiyle zikretmiştir. Halbuki bu tabakanın arkasında vücuhun taayyünat, teşahhusat tabakası vardır. Evvelki tabakanın fehmi, ikinci tabakanın fehminden daha yakındır. Ve keza, en âşikâr dereceyi 2 اِنَّ فِى خَلْقِ السَّمٰوَاتِ وَاْلاَرْضِ وَاخْتِلاَفِ الَّيْلِ وَالنَّهَارِ âyetiyle zikretmiştir. Bu derecenin arkasında, arzın şems etrafında emir ve irade-i İlâhî kanunuyla tahrik ve tedvîri derecesi de vardır. Lâkin bu derece evvelki dereceden bir derece mahfî olduğundan terk edilmiştir.
Ve keza, 3 وَجَعَلْنَا الْجِبَالَ اَوْتَادًا cümlesiyle en okunaklı sahifeyi göstermiştir. Halbuki bu sahifenin arkasında, “Direk ve kazıklarla tehlikeden muhafaza edilen bir sefine gibi, arz da içerisinde vukua gelen hercümerçten dolayı parçalanmak tehlikesinden korumak için dağlarla kazıklanmıştır” sahifesi da vardır. Fakat bu sahife, avâm-ı nâsça o kadar okunaklı olmadığından terk edilmiştir. Ve bu sahifenin altında da şöyle bir haşiye vardır:
Hayatı besleyip sağlamak üzere dağlar arza direk yapılmıştır. Çünkü, dağlar suların mahzenidir. Havanın tarağıdır, tasfiye ediyor. Toprağın hâmisidir, denizin istilâsından vikaye ediyor. Zaten hayatın direkleri bu unsurlardır. Bu sırra binaendir ki, şeriatça hilâlin tulû ve gurubu nazara alınmıştır. Çünkü, bu ise, ayları, günleri hesap etmekten avâmca daha kolaydır. Ve yine o sırra binaendir ki, ezhan-ı avâmda tesbit ve takrir için Kur’ân’da tekrarlar vukua gelmiştir.
İ’lem eyyühe’l-aziz! Âyetlerin bahsettikleri hakikatler, şiirlerin bahsettikleri hayalâttan pek vâsi ve pek yüksektir. Bu itibarla şiirden addedilmemiştir. Hem de,
[NOT]Dipnot-1 “Göklerin ve yerin yaratılışı; dillerinizin ve renklerinizin, (seslerinizin ve simalarınızın) farklılığı da yine Onun âyetlerindendir.” Rûm Sûresi, 30:22.
Dipnot-2 “Göklerin ve yerin yaratılmasında, gecenin ve gündüzün değişmesinde...” Bakara Sûresi, 2:164.
Dipnot-3 “Dağları birer kazık yaptık.” Nebe’ Sûresi, 78:7.
[/NOT]
| addedilmek: sayılmak, tutulmak | arz: dünya |
| avâm: sıradan halk; fazla ilmi olmayan kimseler | avâm-ı nâs: sıradan halk; ilmi fazla olmayan kimseler |
| binaen: -dayanarak | evvelki: önceki |
| ezhan-ı avâm: avamın zihinleri; sıradan halkın akılları | fehm: anlayış ve kavrayış |
| gurub: batış | hakikat: gerçek |
| hayalât: hayaller | haşiye: dipnot, açıklayıcı not |
hercümerç: karışıklık, dağınıklık
| hilâl: yay şeklinde görülen ay |
| hâmi: koruyucu | irade-i İlâhî: Allah’ın iradesi, dilemesi |
| istilâ: kuşatma | i’lem eyyühe’l-aziz: ey aziz kardeşim bil ki |
| keza: aynı, aynı biçimde | mahfî: gizli |
| mahzen: depo | muhafaza etmek: korumak |
| nazara almak: dikkate almak | sefine: gemi |
| taayyünat: belirlenmeler; kadere ait şekillenmeler | tabaka: sınıf, derece |
| tahrik: harekete geçirme | takrir: yerleştirme, sağlamlaştırma |
| tasfiye etmek: arıtmak, temizlemek | tedvîr: döndürme; yönetme |
| tesbit: sağlam şekilde yerleştirme | teşahhusat: somutlaşmalar, belirlenmeler |
| tulû: doğma | unsur: madde |
| vikaye etmek: korumak | vukua gelmek: meydana gelmek |
| vâsi: geniş | vücuh: vecihler, yönler |
| zikretmek: bildirmek, anlatmak | âyet: Kur’ân’ın her bir cümlesi |
| âşikâr: apaçık | şems: güneş |
| şeriat: Allah tarafından bildirilen emir ve yasaklara dayanan hükümlerin hepsi |
|
